در کتاب شریف کمال‌الدین ابی‌دلف از امام جواد علیه‌السلام نقل کرده است: امام جواد علیه‌السلام پس از معرفی دو امام پس از خود، سکوت کردند. به حضرت عرض کردم: امام پس از حسن (امام عسکری) علیه‌السلام کیست؟ حضرت بسیار گریستند. پس از آن که آرام گرفتند، فرمودند: امام پس از حسن فرزند اوست، که قائم به حقّ منتظر است.
در این هنگام حضرت بسیار گریستند. پس از آن که حضرت آرام گرفتند، فرمودند: امام پس از حسن فرزند اوست که قائم به حقّ منتظر است.
پرسیدم: چرا آن حضرت را قائم نامیده‌اند، فرمودند: چون او پس از آن که یادش از بین می‌رود و بسیاری از کسانی که به امامت آن حضرت معتقد بودند دچار تردید می‌شوند، خواهد آمد.
از حضرت سؤال کردم؛ چرا آن امام را منتظر می‌نامند؟ فرمودند: چون آن حضرت غیبتی دارد که بسیار طولانی و پایان آن دور است، در آن دوران، مخلصان در انتظار ظهور او هستند و اهل شک و تردید (ضعیف الایمان) منکر اویند. همچنین منکران آن حضرت با یاد شدن حضرت به تمسخر و استهزا می‌پردازند و تعیین کنندگان وقت ظهور به دروغ گویی درباره آن حضرت روی می‌آورند و کسانی که در ظهور آن حضرت تعجیل می‌کنند و خیلی‌ها ـ که خواهان فرا رسیدن موعد آن هستند ـ به هلاکت می‌افتند و فقط کسانی که تسلیم امر پروردگارند نجات می‌یابند.[1]
چرا امام جواد علیه السلام با یاد امام عصر(عج) گریستند؟
لازم به ذکر است که گریه یا از سر شوق است و یا به خاطر حزن و اندوه، با توجه به نشانه‌هایی که در این حدیث شریف به چشم می‌خورد، گریه امام جواد علیه‌السلام گویا به جهت سختی‌ها و مرارت‌های عصر غیبت است و تحملی که فرزند آن حضرت در برابر این شرایط سخت بایستی از خود نشان دهد.
این نخستین بار نبود که یک امام معصوم با یاد امام عصر(عج) گریستند، پیش از آن حضرت نیز پدر بزرگوارشان امام رضا علیه‌السلام زمانی که دعبل خزاعی قصیده معروف خود را در خدمت حضرت خواند و به بیتی رسید که در آن از امام عصر(عج) یاد شده بود امام رضا علیه‌السلام به شدت گریستند.
خروج امام لامحاله خارج یقوم علی اسم الله و البرکات
یهَیؤُ فینا کل حق و باطل و یجزى علی النعماء و البرکات
خروج (قیام) امامی که بدون شک قیام خواهد کرد؛ قیام او با اسم خدا و برکات خواهد بود.
درباره ما همه حق و باطل از هم جدا خواهد شد؛ و بر پایه نعمت‌ها و برکات، خداوند پاداش خواهد داد.
نامگذاری قائم(عج)
از این گفتار امام بر می‌آید که وصف قائم از گذشته‌های دور برای امام عصر(عج) مطرح بوده است. امام جواد علیه‌السلام دلیل این نامگذاری را این چنین بیان می‌فرمایند که به دلیل فراموش شدن آن حضرت در اذهان و در کمال ناباوری مردم جهان، به ویژه کسانی که علی القاعده باید منتظر حضرت بوده و با شخصیت و اهداف آن حضرت آشنا باشند، حضرت مهدی علیه‌السلام ظهور می‌نمایند.
البته این شرایط منافاتی با این که عده‌ای معرفت به حضرت داشته و برای ظهور او خود را آماده کرده باشند ندارد. در این‌جا نقش کسانی که در دوران سخت غیبت و زمانه فراموش شدن یاد و نام وارث همه انبیا و اولیا، سعی در مطرح ساختن نام و یاد حضرت می‌کنند بیشتر آشکار می‌شود.
سختی‌های عصر غیبت
در کلام امام جواد علیه‌السلام سختی‌ها و تنگناهایی برای عصر غیبت بیان شده است، این مشکلات عبارتند از:
1. طولانی شدن عصر غیبت
یکی از عواملی که زمینه ساز تردیدها و انکارها نسبت به حقایق است، طولانی شدن زمان بروز و ظهور آن است. در قرآن مجید حداقل شش بار این جمله تکرار شده است: «وَیقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ؛[2] و می‌گویند: زمان این وعده(قیامت یا عذاب) کی فرا می‌رسد؟
بسیاری از انسان‌ها به دلیل محدودیت عمر و نگاه خود چنین انتظار دارند که همه حوادث در زمان محدود عمر آنان اتفاق بیفتد که صد البته چنین چیزی ممکن نیست و هر واقعه‌ای زمان و شرایط خاص خود را می‌طلبد. از این رو دست به انکار و یا لااقل استبعاد می‌زنند و گاه نیز به تمسخر کردن گرایش پیدا می‌کنند.
روشن است که وظیفه منتظران، مقابله با این پدیده فکری از راه‌های مناسب و مؤثر است. امام جواد علیه السلام وظیفه مخلصان را که در طوفان حوادث عصر غیبت توانسته‌اند خلوص خود را حفظ نمایند انتظار داشته‌اند.
2. مدعیان و تعیین کنندگان وقت برای ظهور
از جمله آسیب‌هایی که امام جواد علیه السلام برای عصر غیبت گوشزد می‌فرمایند: «وَقّاتُون» هستند. این دسته با پیروی از دانش ناقص و اندک خود و برخی اوهام و یا فریبکاری و دغل و استفاده از فرصت‌ها به تعیین زمان برای ظهور می‌پردازند. این گروه از جمله تخریب کنندگان آرمان غیبت و انتظار هستند؛ چرا که با این کار خود، عقاید مردم را سست و با آشکار شدن دروغ آنها، اعتماد مردم را نسبت به باورهای اصیل و ریشه‌دار دینی خدشه‌دار می‌سازند. بنابراین وظیفه مخلصان منتظر در عصر غیبت، مقابله با این افکار و افراد است.
3. تعجیل کنندگان در ظهور
دعا برای فرج حضرت و درخواست تعجیل آن از درگاه خداوند کاری شایسته و مطلوب است، ولی اگر این قضیه هدایت نشود ممکن است بستری برای رشد مدعیان دروغین فراهم آورد.
در تاریخ بارها چنین زمینه‌ای فراهم شده و افراد و گروه‌هایی از آن سوء استفاده کرده و کار خود را به پیش برده‌اند. برای نمونه می‌توان به حکومت‌هایی در تاریخ اشاره کرد که به نام «مهدویت» تأسیس شده است. حکومت موحدان در اندلس و ... نمونه‌ای از این آسیب‌ها می‌باشد. بنابراین دعا برای تعجیل فرج، امری مطلوب است، ولی تبدیل جامعه به جامعه‌ای مستعجل در این زمینه، کاری بسیار پرآسیب و خطرناک است. از این رو امام جواد علیه السلام منتظران را به تسلیم بودن در برابر پروردگار فرا می‌خوانند و از این که پیش از موعد خواستار عملی شدن وعده الهی باشند برحذر می‌دارند.
*. استاد حوزه و دانشگاه و مدير مسئول نشريه امان.
1. کمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص379.
2. سوره ملک/25.
مجتبی کلباسی* ـ دوماهنامه امان 26
